شکل‌گیری جامعه دوگانه در شهرهای نفتی ایران با تأکید بر شهرستان ماهشهر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری جامعه‌شناسی

2 دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران

چکیده

مفهوم «جامعه دوگانه» اقتباس از مفهوم «شهر دوگانه» است که به نابرابری و بی‌عدالتی شهری در نظام سرمایه‌داری اشاره دارد که امکانات فضایی، رفاهی و شهری را به صورت دوگانه و ناعادلانه در سطح شهر توزیع می‌کند. شهر دوگانه نوعی عارضه نظام سرمایه‌داری است و نشان‌دهنده نابرابری اجتماعی- فضایی تولیدشده در شهر است. یکی از روندهای اجتماعی در شهرهای نفتی جنوب ایران، ایجاد دوگانگی «فضایی‌ـ اجتماعی» است که در شهرهایی چون «ماهشهر» تحت تأثیر صنعت پتروشیمی به‌وجود آمده است. در ماهشهر، دوگانگی در شکل‌های فضایی‌ـ شهری، اقتصادی، دوگانگی در امکانات و خدمات بهداشتی و آموزشی و در نهایت، دوگانگی فرهنگی و اجتماعی و عدم انسجام و ادغام اجتماعی شهری بروز کرده است. عامل عمده دوگانگی اجتماعی در شهرهای نفتی و از جمله در ماهشهر، ضعف دیدگاه اجتماعی به صنعتی شدن مناطق نفتی، به‌ویژه سیاست شرکت- شهرسازی بوده است. سیاست شهری دولت و در اینجا سازمان نفت، به جای توسعه اجتماعی اجماعات بومی و محلی و ادغام کارکنان خود با جوامع محلی و شکل‌گیری شهرهای مدرن ادغام یافته، با سیاست شرکت ‌ـ شهرسازی، جداسازی کارکنان صنایع نفتی از جوامع بومی بوده که پیامد آن ایجاد جامعه دوگانه محلی‌ ـ شرکتی بوده است

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Formation of a Dual Society in Iranian Oil Cities with an Emphasis on the City of Mahshahr

نویسندگان [English]

  • Esmail Gholamipour 1
  • Abdolhossein Kalantari 2
1 PhD in Sociology
2 Associate Professor of Sociology, University of Tehran
چکیده [English]

The concept of a dual society is taken from that of a dual city referring to urban inequality and injustice created by capitalism in space, welfare and urban facilities. So the dual city has symptoms reflecting the socio-spatial inequality existing in the city. One of the social phenomena in the oil cities of Southern Iran have been the creation of a social-space duality. Social duality in Mahshahr has been under the influence of the petrochemical industry. It has been created in various forms, including duality in urban space, urban economy, education, health facilities and cultural and social duality; the main cause of social duality in oil cities, such as Mahshahr is the lack of social vision in the process of the industrialization of oil regions, especially the role of company-town policy in this respect, is considerable. This policy instead of developing local societies, integrating employees into local society and creating a modern city, separates employees from local society, resulting in the creation of a dual local-corporate society

کلیدواژه‌ها [English]

  • Petrochemical industry
  • oil city
  • dual society
  • dual city
  • company- town policy
  • Space Structure
  • social-space duality
  • spatial distribution

الف) منابع فارسی

1. اتابکی، تورج (١٣٩١). صنعت نفت و برآمدن طبقه کارگر در ایران، مجله گفتگو، شماره ٦٠.
2. احسانی، کاوه (١٣٧٩). آرشیو شرکت نفت انگلیس‌ـ ایران: دریچه‌ای بر تحقیقات ایرانی، فصلنامه گفتگو، شماره ٣٠.
3. احسانی، کاوه (١٣٨٣). تحول سرمایه‌داری صنعتی در ایران: ضرورت گذار از تاریخ‌نگاری ابتدایی، فصلنامه گفتگو، شماره ٤١.
4. احسانی،کاوه (١٣٧٨). تجدد و مهندسی اجتماعی در شرکت‌ـ شهرهای خوزستان: نگاهی به تجربه آبادان و مسجدسلیمان، فصلنامه گفتگو، شماره ۲۵.
5. اطهاری،کمال (1370). مسجدسلیمان، شرکت ـ شهری مدنیت یافته، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره ۴۷- ۴۸.
6. انجمن جامعه‌شناسی ایران (1384). توسعه صنعتی و چالش‌های فرهنگی و اجتماعی در حوزه پارس جنوبی، کارفرما: شرکت ملی نفت ایران (سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس)، نماینده کافرما و ناظر: مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی (گروه مطالعات اجتماعی و توسعه پایدار).
7. پاتر، ب، رابرت و ایونز، سلی لوید (١٣٨٤). شهر در جهان در حال توسعه، ترجمه کیومرث ایراندوست و همکاران، تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
8. توکل، محمد و حمزه نوذری (139١). تحلیل اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی پالایشگاه گاز پارسیان ‌بر نواحی روستایی: نواحی روستایی شهرستان مُهر در استان فارس، مجله مطالعات و تحقیقات اجتماعی: شماره 4.
9. خاتم، اعظم (١٣٩١). عسلویه در آئینه آبادان: از شرکت ـ شهر تا اردوگاه‌های کارکنان نفت در ایران، فصلنامه گفتگو، شماره ٦٠.
10. رمضان‌خواه، متین (1395). چرا شهرک‌نشین‌های نفتی غریبه می‌شوند؟ مجله دیپلماسی انرژی، شماره ٦.
11. روحانی، فؤاد (١٣٥٢). تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
12. روزنامه شرق (١٣٩٢). جعبه سیاه دستگاه نفت. شماره ٢٤١٩٧٧.
13. سیاست‌پژوهی آینده پویا (1393). بررسی عوامل و ابعاد مشکلات و مسائل اسکان و زندگی کارکنان صنعت نفت ‌و‌گاز در منطقه عسلویه و تدوین راهبردها و خطوط کلی سیاست‌های اسکان و زندگی درآینده، کارفرما: شرکت ملی گاز ایران.
14. شارع‌پور، محمود (1393). تحلیل روندهای فضاهای عمومی در شهر، در مجموعه «شهر، فضا و زندگی روزمره»، تهران: نشر تیسا.
15. صادقی فسایی، سهیلا (١٣٨٥). ارائه یک الگوی مفهومی برای مسائل و انحرافات اجتماعی و راه‌حل‌های کاهش آن در عسلویه، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره هفتم، شماره 2.
16. طالبیان، سیدامیر و محمد فاضلی (١٣٩٢). اهمیت راهبردی تحلیل پیامدهای اجتماعی دیدگاه‌های نظری حاکم بر توسعه صنعت نفت و گاز، مجله راهبرد، شماره ٦٦.
17. طالبیان، سیدامیر، محمد فاضلی و عقیل دغاقله (1387). تحلیل تأثیر اجتماعی توسعه صنعتی در منطقه عسلویه، نشریه نامه علوم اجتماعی، شماره 33.
18. علم، مصطفی (١٣٧٧). نفت، قدرت و اصول: پیامدهای کودتای ٢٨ مرداد، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران: نشر چاپخش.
19. فاضلی، محمد و همکاران (1387). پیامدهای اجتماعی و فرهنگی استقرار تأسیسات نفت و گاز در جزیره خارگ، مجری طرح: مرکز تحقیقات معاصر؛کارفرما: شرکت نفت فلات قاره، نماینده کافرما: مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی: گروه مطالعات اجتماعی و توسعه پایدار.
20. فرخ مهر، علی (١٣٧٧). آبادان شهر خوبان،آبادان: انتشارات درج.
21. فورن، جان (١٣٨٠). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
22. قدیمی، ذبیح الله (١٣٣٢). تاریخ انقلاب نفت ایران، تهران: چاپخانه مجلس.
23. کاتوزیان، همایون (١٣٧٣). نفت و توسعه اقتصادی در خاورمیانه، ترجمه علیرضا طیب، ماهنامه اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره ٧٩ و ٨٠.
24. کاتوزیان، همایون (١٣٨٦). اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی،تهران: نشر مرکز.
25. کارشناس، مسعود (١٣٨٢). نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب. تهران: نشر گام نو.
26. گیدنز، آنتونی (1385). جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
27. لهسایی‌زاده، عبدالعلی (۱۳۸۴). جامعه‌شناسی آبادان، تهران: نشر کیان مهر.
28. ماسلی، لئونارد (١٣٦٥). نفت، سیاست و کودتاه در خاورمیانه، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: نشر رسام.
29. مرکز تحقیقات معاصر(1387). پیامدهای اجتماعی و فرهنگی استقرار تأسیسات نفت و گاز در جزیره خارگ: شناخت وضع موجود، علت‌یابی مسائل و راهکارهای حل مشکلات.
30. معیدفر، سعید (١٣٨٩). نفت، دوگانگی، مقاومت و وابستگی: نتایج دو بررسی در بهرگان و عسلویه، مجله توسعه روستایی، دوره اول، شماره ٢.
31. ملاکی، احمد (1388). بررسی اثرات اجتماعی قطب‌های رشد صنعتی بر توسعه پایدار محلی (مورد مطالعه: قطب رشد صنعتی عسلویه)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
32. موحد، محمدعلی (١٣٧٨). خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، تهران: نشر کارنامه.
33. میچل، تیموتی (١٣٩١). سوخت دموکراسی، از زغال سنگ تا نفت، فصلنامه گفتگو. شماره ٦٠.
34. میچل، تیموتی (١٣٩٥). دموکراسی کربنی: نفت و قدرت سیاسی در جهان امروز، ترجمه شهریار خاجیان، تهران: نشر ققنوس.
35. هاروی، دیوید (١٣٧٦). عدالت اجتماعی و شهر، ترجمه فرخ حسامیان، محمدرضا حائری و بهروز منادی‌زاده، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.

ب) منابع لاتین

1. Banani ,Amin (1961). The Modernization Of Iran 1921-1941. Stanford University Press.
2. Barney, Fay B & Griffin, Ricy W (1992). Management, Industrial Management Organization, Houghton Miffilin co, Baston.
3. Behrooz Esrafili-Dizaji & Farkhondeh Kiani (2011). Persia Land of Black Gold. Geo Expro Magazine، Vol 9.
4. Blumer ,Herbert (1990). Industrialization As an Agent of Social Change: A Critical Analysis. New York:Aldine De Gruyter.
5. Ehsani, kaveh (2010). Oil and Society; Abadan and Urban Modernity in 20th Century Iran. Book monograph in preparation (under pre-contract with E.J.Brill
6. Eva T. van Kempen (1994). The Dual City and the Poor: Social Polarisation, Social Segregation and Life Chances.Sage Journals.
7. Mollenkopf, John & Manuel Castells (1991). Dual City: Restructuring New York. Russell Sage Foundation.
8. Mosley, Leonard (1973). Power play; Oil in the Middle East: Published by Random House.
9.  Thomas, Lewis & Frey, Richard (1951). The United States And Turky And Iran. Archon Books.