علوم انسانی اسلامی: روایتی از کوشش‌های نهادی در ایران پیش و پس از انقلاب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

«اسلامی‌سازی معرفت»، «اسلامی‌سازی علوم»، «دانشگاه اسلامی» یا «علوم انسانی اسلامی»، در کنار مفهومی چون «علم دینی»، از مفاهیمی هستند که عمدتاً ذیل یک دیدگاه کلان، و آن‌هم خواستِ فراروی از ساختار تنگ تفسیر تجربه‌گرا و پوزیتیویستی از علم در پیوند با دین و امر قدسی شکل گرفته است. این خواست نه تنها در ایران که پیش از آن در برخی کشورهای دیگر هم مدافعانی داشته و کماکان دارد. تجربة خاص انقلاب اسلامی در ایران و همچنین تجربة انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۵۹ این امکان را فراهم کرد که بتوان از نوعی تجربة خواست علوم انسانی اسلامی سخن گفت. این مقاله در پی بیان شرحی فشرده و تاریخی از سرنوشت روندها و رویکردهای نهادی طلب علم انسانی دینی و دانشگاه اسلامی در ایران است. در این مقاله مبتنی بر روش کیفی اسنادی نشان داده شده که نه تنها خواست دانشگاه اسلامی یا علوم انسانی اسلامی، یک خواست جدید در دوره‌ی اخیر انقلاب اسلامی نیست، بلکه اساس چنین ایده‌ای از مدت‌ها قبل در عالم اسلام مطرح بوده و حتی پیش از انقلاب اسلامی نیز توسط برخی اهالی علم مطرح و دنبال شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Islamic Human Sciences: A Narrative of Institutional Efforts in Iran Before and After the Islamic Revolution

نویسندگان [English]

  • Mohsen Saboorian 1
  • Hamid Parsania 2
1 Faculty of Social Sciences, University of Tehran
2 Associate Professor, Department of Sociology, Faculty of Social Sciences, University of Tehran
چکیده [English]

"Islamization of knowledge", "Islamization of sciences", "Islamic university" or "Islamic humanities", along with a concept such as "religious science", are among the concepts that are mainly under the generic idea of overcoming the narrow structure of empiricist interpretation and Positivism. An idea which is formed from science in connection with religion and the sacred. This demand has had and still has defenders not only in Iran but also in some other countries before. The special experience of the Islamic Revolution in Iran, as well as the experience of the Cultural Revolution in 1980, made it possible to speak of a kind of experience desired by religious science and the Islamic University. This paper seeks to provide a concise and historical description of the fate of the trends and institutional approaches of religious science and the Islamic University in Iran. This paper shows that not only the need of the Islamic University or religious science is not a new need in the recent period of the Islamic Revolution, but also the basis of such an idea has been proposed in the Islamic world for a long time and even before the Islamic Revolution by some scholars and has been followed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Education
  • Native Culture
  • Religious Science
  • Islamic Human Sciences
  • Institutionalization
آشنا, حسام‌الدین. ۱۳۸۸. از سیاست تا فرهنگ: سیاست‌های فرهنگی دولت در ایران (۱۳۰۴-۱۳۲۰). تهران: سروش.
بازرگان, مهدی. ۱۳۴۱. “انتظارات مردم از مراجع.” در بحثی دربارهٔ روحانیت و مرجعیت. تهران: شرکت سهامی انتشار.
باقری, خسرو. ۱۳۹۶. “بررسی و نقد کتاب از علم سکولار تا علمی دینی.” پژوهش‌نامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی ۱۷(۲):۱-۱۷.
باقری, خسرو. ۱۳۷۴. “هویت علم دینی.” فصلنامه حوزه و دانشگاه (۳):۶-۱۸.
باقری, خسرو. ۱۳۸۲. هویت علم دینی: نگاهی معرفت‌شناختی به نسبت دین با علوم انسانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
برزگر, ابراهیم. ۱۳۹۱. “کاربرد رهیافت بومی‌سازی کتب درسی علوم انسانی: با تأکید بر علوم سیاسی.” عیار ۲۲:۷۳-۹۱.
پارسانیا, حمید. ۱۳۹۶. “چیستی علم دینی با تأکید بر دیدگاه استاد جوادی آملی.” حکمت اسراء ۹(۱):۶۳-۹۲.
پارسانیا, حمید. ۱۳۸۹. حدیث پیمانه: پژوهشی در انقلاب اسلامی. قم: معارف.
جوادی آملی, عبدالله. ۱۳۸۶. منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی. قم: اسراء.
جهانبگلو, رامین. ۱۳۸۵. در جستجوی امر قدسی: گفتگوی رامین جهانبگلو با سید حسین نصر. دیجیتال. تهران: نی.
حسنی, سید حمیدرضا, مهدی علی‌پور, و سید محمدتقی موحد ابطحی. ۱۳۸۷. علم دینی: دیدگاه‌ها و ملاحظات. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
خمینی, سید روح الله. ۱۳۸۹. صحیفه امام. ج ۱۲. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
زائری, قاسم, و حاجیه محمدعلی‌زاده. ۱۳۹۸. “تحلیل جامعه‌شناختی روندهای مؤثر بر شکل‌گیری ایدۀ انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها و شناسایی اسلوب‌های بیانی آن تا مقطع غلبۀ گفتار اسلامی کردن.” تحقیقات فرهنگی ایران ۱(۳):۶۱-۹۱.
زائری, قاسم, و حاجیه محمدعلی‌زاده. ۱۳۹۳. “دیرینه‌شناسی طرح دانشگاه اسلامی در ایران.” راهبرد فرهنگ ۷(۲۵):۷-۴۰.
زائری, قاسم, و حاجیه محمدعلی‌زاده. ۱۳۹۵. “شناسایی صورت‌بندی گفتمانی واقعۀ انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها.” روش‌شناسی علوم انسانی ۲۲(۸۶):۷-۳۷.
سوزنچی, حسین. ۱۳۸۹. معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی. تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
شجاعی‌زند, علیرضا. ۱۳۹۷. “راه‌حل امروز ما در مقابل علم سکولار، ایدئولوژی‌زدایی است.” خبرگزاری مهر. Retrieved 1 نوامبر 2021 (https://mehrnews.com/xN49H).
شریعتی, علی. بی‌تا. مجموعه آثار ۴ (بازگشت). تهران: حسینیه ارشاد.
ضیاابراهیمی, رضا. ۱۳۹۷. پیدایش ناسیونالیسم ایرانی: نژاد و سیاست بی‌جاسازی. تهران: مرکز.
کچویان, حسین. ۱۳۹۰. “بحران معرفت‌شناسی تجدد و علم بومی یا غیرتاریخی، معضله جمع متناقضین.” کتاب ماه علوم اجتماعی جدید(۴۶-۴۷):۲-۴.
کوهستانی‌نژاد, رضا. ۱۳۷۰. “مؤسسه وعظ و خطابه.” گنجینه اسناد ۱(۱):۱۰۰-۱۲۷.
گلشنی, رضا. ۱۳۸۸. از علم سکولار تا علم دینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
موحد ابطحی, سید محمدتقی. ۱۳۹۱. “ارزیابی الگوی تأسیسی علم دینی دکتر خسرو باقری.” فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی ۱۶(۴):۶۳۹-۶۳۰.
نصر, سید حسین. ۱۳۸۵. اسلام و تنگناهای انسان متجدد. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
وبر, ماکس. ۱۳۸۵. اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری. تهران: علمی و فرهنگی.
Scheler, Max. 1992. On Feeling, Knowing, and Valuing: Selected Writings. University of Chicago Press.