تحلیل جایگاه سکونتگاه‌های روستایی در برنامه‌های کلان توسعه کشور مورد مطالعه: برنامه‌های توسعه اقتصادی- اجتماعی پس از انقلاب اسلامی (95-1368)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور گیلان، رشت، ایران

2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

3 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

سکونتگاه‌های روستایی از دیرباز بخش اصلی نظام سکونتگاهی کشور را تشکیل می‌دادند. این سکونتگاه‌ها به‌رغم تحولات نظام‌های اسکان و سکونت‌گزینی در کشور همچنان دارای جایگاه ویژه‌ای هستند. بنا بر مستندات، به‌رغم کاهش جمعیت روستاهای کشور در یک‌صد سال اخیر به‌ویژه در دوره‌های سرشماری سال‌های 1395-1335 که از 70 درصد به 30 درصد کاهش‌یافته، اما همچنان به‌عنوان مراکزی برای تأمین امنیت غذایی کشور و محل تأمین محصولات راهبردی مانند گندم و پروتئین شناخته می‌شوند. از این‌رو به نظر می‌رسد اساس حیات اجتماعی- اقتصادی ایران مطابق با یافته‌های مستشرقان و محققان داخلی، همچنان سکونتگاه‌های روستایی است. این مقاله برنامه‌های پنج‌ساله پس از انقلاب اسلامی را به لحاظ میزان توجه و تأکید بر ابعاد و شاخص‌های توسعه روستایی در سال 1395 ارزشیابی کرده است. در این راستا روش تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و گردآوری داده‌ها با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و مرور مفاد برنامه‌های پنج‌ساله صورت گرفته است. جهت تحلیل داده‌ها، از روش تحلیل محتوای کیفی بهره گرفته شده است. نتایج تحقیق نشان داد، در فرایند برنامه‌های توسعه کشور از آغاز برنامه اول توسعه در سال 1368 تا برنامه پنجم توسعه منتهی به سال 1395، محتوای عمومی و ابعاد برنامه‌ها در ارتباط با سیاست‌های توسعه روستایی افزایش و ارتقاء یافته است. سپس، در میان برنامه‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی توجه به برنامه‌های اجتماعی بیشتر از سایر ابعاد توسعه روستایی بوده است. درنهایت درخصوص توسعه روستایی، برنامه پنج‌ساله پنجم که بالاترین جایگاه را داشته، وضعیت برنامه سوم توسعه نسبت به سایر برنامه‌ها چشم‌گیر بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of Rural Habitations in Country's Development Plan The Case Study of Economic-Social Plans after the Islamic Revolution (1989-2016)

نویسندگان [English]

  • Shahram Amirentekhabi 1
  • Farhad Javan 2
  • Loghman Javid 3
1 Assistant Professor of Geography and Rural Planning, Payame Nour University, Gilan, Iran
2 Ph.D Candidate of Geography and Rural Planning, Faculty of Geographical Science, Kharazmi University, Tehran, Iran
3 M.A. in Geography and Rural Planning, Kharazmi University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Rural habitations have long been the main part of the country's habitation system. Despite the changes in housing systems in the country, these habitations still have a special status. According to the documentations, despite the declining population of the country's villages in the last 100 years, especially during the census years of 1966-1996, which dropped from 70% to 30%, they are still considered to be centers for ensuring food security of the country and supplying strategic products such as wheat and protein. Therefore, the basis of the socio-economic life in Iran, according to the findings of orientalists and domestic researchers, still seems to be rural habitations. This article evaluates the five-year plans after the Islamic Revolution in terms of attention to and emphasis on the dimensions and indicators of rural development in 2016. In this regard, the research method is descriptive-analytical and data collection has been done using library studies and review of the contents of the five-year plans. To analyze the data, qualitative content analysis method has been used. The results of the research showed that in the process of development programs of the country from the beginning of the first development program in 1989 to the fifth development program ending in 2016, the general content and dimensions of the programs in relation to rural development policies have been enhanced. Then, among social, economic and environmental programs, paying attention to social programs has been more prominent than the other dimensions of rural development. Finally, rural development has enjoyed the highest status in the fifth five year plan and also the third development plan has entailed impressive results compared to other plans.

کلیدواژه‌ها [English]

  • village
  • rural development programs
  • village status
  • rural development dimensions
  • Iran
آسایش، حسین (1388). برنامه‌ریزی روستایی در ایران، چاپ هشتم، تهران: دانشگاه پیام نور.
استعلاجی، علیرضا (1391). «بررسی الگوی مدیریت روستایی در ایران با تأکید بر مدیریت محلی و مشارکت دهیاری‌ها»، جغرافیا، سال دهم، شماره 32، 258-239.
افراخته، حسن (1390). مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های روستایی، تهران: پرهام.
افراخته، حسن، محمد حجی‌پور، مریم گرزین و بهناز نجاتی (1392). جایگاه توسعه پایدار کشاورزی در برنامه‌های توسعه ایران (مورد برنامه‌های پنج‌ساله پس از انقلاب)، سیاست‌های راهبردی و کلان، سال اول، شماره1، 62-43.
اکبریان‌رونیزی، سعیدرضا (1393). «بررسی اثرات و پیامدهای اقتصادی ـ اجتماعی طرح‌های هادی روستایی مورد: شهرستان استهبان»، دومین همایش بین‌المللی راهبردهای توسعه روستایی.
بدری، سیدعلی و مهدی پورطاهری (1393). مقدمه‌ای بر توسعه پایدار روستایی، تهران: سازمان شهرداری‌های کشور /لغت.
بنیاد مسکن انقلاب اسلامی (1384). آمار و مستندات حوزه‌های عمران روستایی و مسکن و بازسازی، تهران.
پاپلی‌یزدی، محمدحسین و محمد امیرابراهیمی (1387). نظریه‌های توسعه روستایی، تهران: سمت.
پاپلی‌یزدی، محمدحسین و محمد امیرابراهیمی (1391). نظریه‌های توسعه روستایی، تهران: سمت.
پورطاهری، مهدی و محمدرضا نقوی (1391). «توسعه کالبدی سکونتگاه‌های روستایی با رویکرد توسعه پایدار (مفاهیم، نظریه‌ها، راهبردها)»، مسکن و محیط روستا، سال سی‌و‌یکم، شماره 137، 70-53.
پورطاهری، مهدی، ولی‌الله نظری، عبدالرضا رکن‌الدین افتخاری (1390). «نقش ارتقای سطوح مدیریت سیاسی فضا در توسعه روستایی با تأکید بر ایجاد استان‌های جدید، مطالعه موردی: استان قزوین»، ژئوپلیتیک، شماره 23، 52-25.
جمعه‌پور، محمود (1384). مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی توسعه روستایی؛ دیدگاه‌ها و روش‌ها، تهران: سمت.
جمعه‌پور، محمود (1391). مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی توسعه روستایی؛ دیدگاه‌ها و روش‌ها، تهران: سمت.
جهانگرد، اسفندیار (1384). تحلیل سازگاری سرمایه‌گذاری در برنامه‌های توسعه ایران، برنامه‌ریزی‌وبودجه، سال دهم، شماره 1، 52-31.
حسن‌زاده دلیر، کریم (1386). نگاهی به اسلام و توسعه پایدار، تهران: کانون اندیشه جوان.
دفتر برنامه‌وبودجه (1385). معرفی برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی، پاورپوینت گزارش.
دفتر مطالعات زیربنایی (1385). وضعیت توسعه روستایی در کشور و جایگاه آن در برنامه چهارم توسعه، شماره مسلسل 805.
رضوانی، محمدرضا (1380). «نگرشی بر نظام برنامه‌ریزی توسعه روستایی در ایران»، پژوهش‌های جغرافیایی، سال سی‌و‌سوم، شماره 41، 38-25.
رضوانی، محمدرضا (1381). «برنامه‌ریزی توسعه روستایی (مفاهیم، راهبردها و فرآیندها)»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی(تهران)، سال پنجاه‌و‌دوم، شماره 64، 240-221.
رضوانی، محمدرضا (1390). برنامه‌ریزی توسعه روستایی در ایران، چاپ چهارم، تهران: قومس.
رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا، حمدالله سجاسی‌قیداری و طاهره صادقلو (1392). «تحلیل محتوایی جایگاه توسعه پایدار روستایی در برنامه‌های بعد از انقلاب اسلامی»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، سال 45، شماره 3، 38-19.
زمانی‌پور، اسدالله (1373). ترویج کشاورزی در فرآیند توسعه، تهران: تیهو.
سازمان برنامه‌وبودجه (1372-1368). قانون اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
سازمان برنامه‌وبودجه (1377). سابقه برنامه‌ریزی در ایران، تهران.
سازمان برنامه‌وبودجه (1383-1379). قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
سازمان برنامه‌وبودجه (1387). سابقه برنامه‌ریزی در ایران، تهران.
ساسان‌پور، فرزانه (1390). مبانی پایداری توسعه کلان‌شهرها با تأکید بر کلان‌شهر تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
سرتیپی‌پور، محسن (1385). «مسکن روستایی در برنامه‌های توسعه»، هنرهای زیبا، شماره 27، 56-47.
سعیدی، عباس (1388). مبانی جغرافیای روستایی، تهران: سمت.
شجری، پرستو (1390). «برنامه پنجم توسعه بازار سرمایه، بخش نفت، مالیات‌ها، کشاورزی و مسکن»، تازه‌های اقتصاد، شماره 126، 26-15.
صیدائی، محسن، غلام صادقی و زهرا میرزایی گودرزی (1390). «جایگاه مدیریت در پیشبرد اهداف توسعه روستایی مطالعه موردی(روستای جوانمردی شهرستان لردگان)». برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شماره 2، 91-79.
صیدایی، سیداسکندر (1388). برنامه‌ریزی روستایی در ایران، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
طاهری‌میرزایی، سیده‌نرجس (1388). جایگاه توسعه روستایی در برنامه‌های سوم و چهارم توسعه جمهوری اسلامی و عملکرد این برنامه‌ها، گزارش مستندات برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی.
عزیزپور، فرهاد و آرمین محسن‌زاده (1388). الگوی مطلوب توسعه کالبدی سکونتگاه‌های روستایی در برنامه‌های کلان کشور با تأکید بر برنامه پنجم توسعه اقتصادی فرهنگی و اجتماعی، اولین کنفرانس ملی مسکن و توسعه کالبدی روستا، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
علیایی، محمدصادق و حبیب‌الله کریمیان (1390). «بررسی رویکردهای برنامه‌های توسعه روستایی در ایران با تأکید بر نقش و جایگاه دانش بومی»، مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال سوم، شماره 3، 99-83.
قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1392). سایت مجلس شورای اسلامی: تهران.
قانون برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران (1388-1384). مصوب 11/6/1383، نسخه الکترونیکی.
قدیری معصوم، مجتبی و علی‌اکبر نجفی‌کانی (1382). «برنامه‌های توسعه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تأثیر آن‌ها بر نواحی روستایی»، پژوهش‌های جغرافیایی، شماره44: 121-111.
مؤمنی، مهدی (1387). درآمدی به اصول و روش‌های برنامه‌ریزی ناحیه‌ای، تهران: گویا.
محمدی، بهرنگ (1392). بررسی توسعه پایدار در ناحیه سرطرحان لرستان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی: تهران.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1392). «ارزیابی عملکرد و اهداف بهره‌وری بخش کشاورزی در برنامه‌های توسعه»، نظام‌مهندسی، کشاورزی و منابع طبیعی، سال دهم، شماره 39.
مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه علم و صنعت (1393). بررسی نظریه‌های توسعه روستایی در ایران و جهان.
مطیعی‌لنگرودی، حسن (1388). برنامه‌ریزی روستایی با تأکید بر ایران، مشهد: جهاد دانشگاهی (دانشگاه فردوسی مشهد).
مولان‌نژاد، لقمان، امیر نعیمی و نسرین منگلی (1393). تحلیل وضعیت امنیت غذایی در روستاها و نقش آن در توسعه روستایی، دومین همایش بین‌المللی توسعه روستایی، مشهد: دانشگاه تربت‌حیدریه.
مولدان، بدریچ و سوزان بیلهارز (1381). شاخص‌های توسعه پایدار، ترجمه و تدوین حداد تهرانی ناصر محرم‌نژاد، تهران: سازمان حفاظت محیط‌زیست.
مهندسان مشاور DHV از هلند (1371). رهنمودهایی برای برنامه‌ریزی مراکز روستایی، ترجمه سیدجواد میر، ناصر اوکتایی و مهدی گنجیان، تهران: مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی جهاد سازندگی.
مهندسین مشاور سبز اندیش پایش (ساپ) (1385). تدوین شاخص‌های توسعه پایدار روستایی در سطح ملی، منطقه‌ای و محلی، تهران: دفتر برنامه‌ریزی توسعه روستایی جهاد کشاورزی.
نصیری، حسین (1384). توسعه و توسعه پایدار: چشم‌انداز جهان سوم، تهران: دایره سبز.
وزارت جهاد کشاورزی (1387). گزارشی از عملکرد برنامه‌های قبل. معاونت آب‌وخاک و صنایع، پیش‌نویس برنامه پنجم سازندگی، طرح و برنامه معاونت.
Adinarayana, J. Azmi, S. Tewari, G. & Sudharsan, D. (2008). “GramyaVikas: A distributed collaboration model for rural development planning”, Computers and electronics in agriculture, Vol.62, No.2, 128-140.
Barrios, E. B. (2008). “Infrastructure and rural development: Household perceptions on rural development”, Progress in planning, Vol.70, No.1, 1-44.
Bebbington, A. Dharmawan, L. Fahmi, E. & Guggenheim, S. (2006). “Local capacity, village governance, and the political economy of rural development in Indonesia”, World Development, Vol.34, No.11, 1958-1976.
Berdegué, J. A. Escobal, J. & Bebbington, A. (2015). “Explaining spatial diversity in Latin American rural development: Structures, institutions, and coalitions”, World Development, Vol.73, 129-137.
Bossel, H. (1999). Indicators for sustainable development: theory, method, applications, Report to the Balaton Group, International Institute for Sustainable Development.
Dobre, R. Cîrstea, A. C. & Drăcea, M. V. (2014). “Study of Life Annuity Program Impact on Rural Economy Development”, Procedia Economics and Finance, Vol.16, 342-347.
Douglas, D. J. (2005). “The restructuring of local government in rural regions: A rural development perspective”, Journal of Rural Studies,Vol.21, No.2, 231-246.
Philip, S. & Streenten, P. (1994). Technology adoption and farm profitability, In Selected Papers from the annual conference of the Royal economic society, University of York, UK.
Rao, S. S. (2008). “Social development in Indian rural communities: Adoption of telecentres”, International Journal of Information Management, Vol.28, No.6, 474-482.
Riddell, R. (2004). Sustainable Urban Planning: Tipping the Balance, Blackwell publishing
Yangfen, C. H. E. N. & Yansui, L. I. U. (2011). “Rural Development Evaluation from Territorial Function Angle: a Case of Shandong Province”, Journal of Northeast Agricultural University (English Edition), Vol.18, No.1, 67-74.