ترس و تجدد؛ صورت‌بندی مسئله ترس و ناامنی در ایران معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

این مقاله تحلیلی فرهنگی از پدیده ترس همچون مسئله فرهنگی در ایران معاصر است. می‌خواهم نشان دهم که کارکردهای ترس در فرایند نوسازی و تغییر جامعه معاصر ایران چه بوده است؟ و فرایندهای نوسازی در ایران معاصر شامل ملی‌شدن (شکل‌گیری دولت‌- ملت)، شهری‌شدن، صنعتی‌شدن و دیوان‌سالارانه شدن چه تغییری در شکل‌گیری انواع ترس‌ داشته‌اند؟ در این مطالعه سه نوع الگوی ساختاری ترس در ایران معاصر را تشخیص داده‌ام؛ شامل ترس‌های تاریخی و رسوب‌یافته، ترس‌های شهری و مسلط و ترس‌های فرهنگی که رسانه‌ای و مجازی هستند. این مقاله بر مبنای رویکرد مسئله‌شناسی فرهنگی تلفیقی از روش‌شناسی تبارشناسانه فوکو و نظریه انتقادی ریموند ویلیامز از سازوکار تغییر فرهنگ است. داده‌های تجربی آن از طریق تحلیل ثانویه تحقیقات تجربی موجود درباره ایران فراهم شده است. برای این منظور، ابتدا تحقیقات مرتبط شناسایی شده‌اند، سپس با توجه به هدف این مطالعه، داده‌ها استخراج و درنهایت بر اساس رویکرد نظری و هدف مطالعه آنها را تحلیل و استنباط‌های ممکن را ارائه کرده‌ام. این مطالعه نشان می‌دهد که ترس در جامعه معاصر ایران به‌صورت پدیده‌ای اجتماعی و همگانی و در اشکال تازه‌ای وجود دارد و متمایز از ترس از ایران پیشا معاصر است. همچنین این مطالعه نشان می‌دهد تجربه ترس در ایران متفاوت از احساس ترس است. در اینجا احساس ناامنی و احساس ترس به‌صورت مفاهیم مترادف تلقی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.

نویسنده [English]

  • Nematollah Fazeli
Assistant Professor, Institute for Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]

.

الف) منابع فارسی

1. احمدی، محمد و علیرضا کلدی (1392). احساس امنیت اجتماعی زنان و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن: مطالعه موردی شهر سنندج. فصلنامه رفاه اجتماعی. سال سیزدهم، شماره 49.
2. احمدی، یعقوب، عطا اسماعیلی (1389). سنجش احساس امنیت زنان مبتنی بر عوامل چندبعدی و میان رشته‌ای در شهر مشهد، جامعه‌شناسی کاربردی، سال 21، شماره پیاپی 38، شماره دوم.
3. اسماعیل‎زاده، حسن، علی هواسی، معصومه دلفان، و محمدرضا حکمت (1392). بررسی تأثیر رسانه جمعی (ملی) بر احساس امنیت زنان و دختران، فصلنامه دانش انتظامی استان خوزستان، شماره 6، زمستان.
4. اکبری، حسین و احمد میرمحمدتبار (1396). احساس ناامنی زنان در فضاهای شهری در شهر مشهد، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره هجدهم، شمارة 1، بهار 1396.
5. امیرکافی، مهدی (1388). بررسی احساس امنیت و عوامل مؤثر بر آن: مورد مطالعه شهر تهران، تحقیقات علوم اجتماعی ایران، سال دوم، شماره 1.
6. اوکازاکی، شوکو (1365). قحطی بزرگ‌‎سال ۱۲۸۸ در ایران، ترجمه هاشم رجب‌زاده، مجله آینده، سال دوازدهم، شماره 1، 2، 3.
7. آبراهامیان، یرواند (1389). تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
8. برگر، پیتر، هانسفرید کلنر، بریجیت برگر (1384). ذهن بی‌خانمان (نوسازی و آگاهی)، ترجمه محمد ساوجی، تهران: نشر نی.
9. برمن، مارشال (1386). تجربه مدرنیته، ترجمه مراد فرهادپور، تهران: انتشارات طرح نو.
10. بسطامی، عیسی و سیف الله سیف اللهی (1396). تحلیل و تبیین جامعه‌شناختی استمرار احساس اجحاف و کم‌توجهی به مسئولیت‌های اجتماعی در ایران از 1357 تا1394، مطالعات توسعه اجتماعی ایران.
11. بک، اولریش (1388). جامعه در مخاطره جهانی، ترجمه محمدرضا مهدیزاده، تهران: نشر کویر.
12. بمانیان، محمدرضا، مجتبی رفیعیان، الهام ضابطیان (1388). سنجش عوامل مؤثر بر ارتقای امنیت زنان در محیط‌های شهری (مورد: محدوده اطراف پارک شهر - تهران)، زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان) شماره 3 .
13. بودریار، ژان (1386). سپیده دمان امر واقعی، ترجمه آرش قربانی، ماهنامه پژوهشی اطلاعات حکت و فلسفه، شماره 15.
14. بودریار، ژان (1389). جامعه مصرفی، ترجمه پیروز ایزدی، تهران: نشر ثالث.
15. بوزان، بری (1382). مردم، دولت‌ها و هراس، ترجمه مجتبی عطارزاده، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
16. بیات، بهرام (1387). تبیین جامعه‌شناختی امنیت در بین شهروندان تهرانی (با تأکید بر نقش پرداخت رسانه‌ای و سرمایه اجتماعی)، نامه علوم اجتماعی، پیاپی 35، شماره 16، زمستان 1387.
17. بیات، بهرام (1388). بررسی عوامل مؤثر بر احساس امنیت شهروندانی تهرانی با تأکید بر نقش رسانه‌های جمعی، عملکرد پلیس و بروز جرائم، فصلنامه انتظام اجتماعی، سال اول، شماره اول.
18. بیات، بهرام (1388). جامعه‌شناسی احساس امنیت، تهران: امیرکبیر.
19. بیات، بهرام (1396). تبیین ارتباط بین فضای شهری و احساس امنیت اجتماعی در شهر تهران: مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره ششم، تابستان 1396، شماره 2 (پیاپی 22).
20. بیمن، ویلیام (1381). زبان، قدرت و منزلت در ایران، ترجمه رضا ذوقدار مقدم، تهران: نشر نی.
21. پور، سمیرا، فهمیه سعادت بار و فاطمه بیطرف (1393). رضایت از پلیس و بررسی نقش عوامل مرتبط با آن در میان دانشجویان دانشگاه‌های شهر اصفهان، فصلنامه انتظام اجتماعی، سوال ششم، شماره سوم.
22. پیران، پرویز (1388). نظریه راهبرد و سیاست سرزمینی ایران، تهران.
23. ثلاثی، محسن (1379). جهان ایرانی و ایران جهان، تهران: نشر مرکز.
24. جعفری، خدیجه، سجاد مسگرزاده و محمد میرزاخانی (1397). عوامل تأثیرگذار بر امنیت اجتماعی شهروندان تبریز. مجله مطالعات جامعه شناسی. دوره 11، شماره 38، بهار 1397.
25. جهانگیری، جهانگیر، و ابراهیم مساوات (1392). بررسی عوامل مؤثر بر امنیت اجتماعی زنان: مطالعه موردی زنان 40-15 سال شهر شیراز، پژوهش‎های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، سال دوم، شماره پیاپی 6، شماره 2، پاییز.
26. حکیمی، رویا (1390). نقش شبکه‌های اجتماعی بر هویت، مطالعه‌ای موردی روی فیس بوک و کاربران کرد، مجله جهانی رسانه، شماره 11.
27. خلیلی، سمانه، خسرو باقری، نعمت الله فاضلی و شهن ایروانی (1394). رویکرد تلفیقی به فرهنگ ایران: بازخوانی اندیشه‌های سروش، شریعتی و رجایی، جامعه پژوهی فرهنگی، سال ششم، زمستان 1394، شماره 4 (پیاپی 18).
28. دانایی فرد، ح. (1391). چالش‌های مدیریت دولتی در ایران، تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه.
29. رابینز، کوین و فرانک وبستر (1385). فرهنگ عصر فناورانه: از جامعه اطلاعاتی تا زندگی مجازی. ترجمه مهدی داودی. تهران: نشر توسعه.
30. رجایی، فرهنگ (1391). مشکله هویت ایرانیان امروز: ایفای نقش در عصر یک تمدن و چند فرهنگ، تهران: نشر نی.
31. رحمانیان، داریوش و حسین هژبریان (1391). استبداد و انحطاط ایران از نگاه سفرنامه نویسان خارجی. مطالعات تاریخ اسلام سال چهارم/ شماره 13.
32. رفعیان، محسن، محمد موبدی، حسن سلمانی و لیلا توانگر (1391). ارزیابی احساس امنیت شهروندان با رویکرد منظر شهری: نمونه موردی محله اوین، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 8، تابستان.
33. زیاری، کرامت الله (1390). بررسی آسایش و امنیت در محله‌های شهر یزد، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شمارۀ 1.
34. سروش، عبدالکریم (1370). «سه فرهنگ»، در: رازدانی و روشنفکری و دینداری . تهران: صراط.
35. سریع‌القلم، محمود (1382). دگرگشت شخصیت ایرانی: سنگ بنای توسعه کشور، نشریه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، مرداد و شهریور 1382، شماره 191 و 192.
36. شارع‌پور محمود، سیده زینب تقوی و محمدرضا سلیمانی بشلی (1391). بررسی جامعه‌شناختی احساس امنیت زنان در شهر آمل، فصلنامه زن و مطالعات خانواده، پاییز 1391، دوره 5، شماره 17.
37. شایگان، داریوش (1390). افسون‌زدگی جدید، هویت چهل تکه و تفکر سیار، ترجمة فاطمه ولیانی، تهران: فرزان روز.
38. شربتیان، محمدحسن و همکاران (1394). مطالعه جامعه‎شناختی عوامل مؤثر بر امنیت اجتماعی زنان کلانشهر مشهد، فصلنامه زن و جامعه، سال ششم، شماره 1، بهار.
39. شکربیگی، عالیه، مریم آقایی‌نور، عباس قبادی و قادر عبدالعلی‌پور (1390). بررسی تأثیر رسانه‌های جمعی بر احساس امنیت اجتماعی افراد: مطالعه موردی افراد 18 تا 38 سال استان چهار محال بختیاری، فصلنامه پژوهش‌های دانش انتظامی، شماره پیاپی 4، سال سیزدهم، شماره 49.
40. شلاپنتوخ، ولادیمیر (1395). نظم اجتماعی در جامعه معاصر؛ آثار منفی و مثبت ترس، ترجمه اصغر صارمی شهاب، تهران: جامعه‌شناسان.
41. صالحی، اسماعیل (1387). ویژگی‌های محیطی فضاهای شهری امن، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
42. عامل، سعیدرضا (1382). دو جهانی شدن‌ها و جامعه جهانی اضطراب، نامه علوم اجتماعی، دوره 21، شماره 1.
43. عاملی، سعیدرضا و حسین حسنی (1391). دو فضایی شدن؛ آسیب‌ها و ناهنجاری‌های فضای مجازی: مطالعه تطبیقی سیاستگذاری‌های بین‌المللی. تحقیقات فرهنگی ایران. دوره 5، شماره 17، بهار.
44. عبداللهی، محمد (1378). موانع قانون‌گرایی و راه‌های مقابله با آن در ایران (در مجموعه مقالات قانون‌گرایی و فرهنگ عمومی)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
45. علیخواه، فردین و مریم نجیبی (1385). زنان و ترس از جرم در فضاهای شهری، فصلنامه رفاه اجتماعی، شماره 22.
46. غفاری، غلامرضا و رضا صفری شالی (1388). بررسی نقش و جایگاه امنیت در نظم اجتماعی؛ مطالعه موردی در شهرهای تهران و قزوین، فصلنامه تخصصی جامعه‌شناسی، شماره 14.
47. فاضلی (ب) نعمت الله (1397). «مقدمه» بر کتاب مسئله عواطف در جوامع، نوشته جانان ترنر، ترجمه محمدرضا حسنی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
48. فاضلی، نعمت الله (1389). آینده معلمی، مجله مدرسه فردا، شماره 8، اسفند 1389.
49. فاضلی، نعمت الله (1393). تاریخ فرهنگی ایران مدرن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
50. فاضلی، نعمت الله (1394). تجربه تجدد، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
51. فاضلی، نعمت الله (1395). آیا فرهنگ ایران امروز سکولار است؟ منظر انسان‌شناسی شناختی، مجله جامعه، فرهنگ و رسانه، دوره 5، شماره 20، پاییز 1395.
52. فاضلی، نعمت الله (1395). ظرفیت‌های امید در ایران، روزنامه اعتماد، شماره 3665، 15 آبان 1395.
53. فاضلی، نعمت الله (1396 الف). ایرانیان عصبانی نیستند؛ جامعه عصبی است، روزنامه ایران، سال 23، شماره 6677، چهارشنبه 6 دی 1396.
54. فاضلی، نعمت الله (1396). زنانه شدن شهر با تکیه بر فضاهای شهری تهران، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
55. فاضلی، نعمت الله (1396). ظرفیت آرزومندی و امید اجتماعی معاصر، روزنامه همشهری، سه شنبه سوم اسفند 1396.
56. فاضلی، نعمت الله (1396). مؤلفه‌های فرهنگی و اجتماعی شادی، مجله راهبرد فرهنگی و اجتماعی، شماره 25، سال 7.
57. فاضلی، نعمت الله (1397). انسان ایرانی و آلرژی تلگرامی، روزنامه همشهری، شماره 27 فروردین.
58. فاضلی، نعمت الله (1397). کامیابی: هیولای بزرگ زندگی روزمره، هفته‌نامه کرگدن، شماره 84، 22 اردیبهشت.
59. فاضلی؛ محمد (1388). فرهنگ سیاسی مردم ایران، تهران: مرکز افکارسنجی ایسپا.
60. فراستخواه، مقصود (1394). ما ایرانیان (زمینه‌‎کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی)، تهران: نشر نی.
61. فروید، زیگموند (1362). توتم و تابو، ترجمه ایرج پورباقر، تهران: آسیا.
62. فلاحتی، لیلا (1394). ساختار فضایی شهر و احساس امنیت در بین زنان: مطالعه موردی: ورودی مترو تجریش و پایانه جنوب تهران، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره پنجم، شماره 20، تابستان.
63. فوکو، میشل (1390). تئاتر فلسفه؛ گزیده‌ای از درس‌‎گفتارها، یادداشت‌‎ها، مقاله‌‎ها و گفت‌‎وگوها، ترجمه افشین جان دیده و نیکو سرخوش، تهران: نشر نی.
64. کاتوزیان، محمدعلی (1390). ایران؛ جامعه کوتاه مدت، ترجمه عبدالله کوثری، تهران: نشر نی.
65. کاتوزیان، همایون (1391). ایرانیان: دوران باستان تا دوران معاصر، ترحمه حسین شهیدی، تهران: نشر مرکز.
66. کتابی، احمد (1384). قحطی‌های ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
67. کتابی، احمد (1390). درآمدی بر بررسی علل اجتماعی قحطی‌ها در ایران؛ موردپژوهیِ قحطی عام و عظیم 1288ق/ 1249ش، جامعه‌پژوهی فرهنگی، سال دوم، شمارة اول، بهار و تابستان 1390.
68. کرامتی، مهدی (1385). بررسی میزان احساس امنیت اجتماعی در بین شهروندان مراکز استان‌های کشور براساس پیمایش دوم، مجله مطالعات امنیت اجتماعی، معاونت اجتماعی و ارشاد ناجا- مرکز مستندات اجتماعی، شماره ششم و هفتم.
69. کلنر، داگلاس (1389). مطالعات فرهنگی، چند فرهنگ‌گرایی و فرهنگ رسانه‌‎ای، ترجمه میرحسن آذری. انتشار یافته در وب سایت مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای همشهری. http://www.hccmr.com/news-689.aspx.
70. کولاییان، درویشعلی (1383). جامعه قحطی و جامعه‌شناسی قحطی (نگاه به عاملی بازدارنده در تکامل اجتماعی شرق)، اطلاعات سیاسی ـ‌ اقتصادی، خرداد و تیر 1383، شماره 201 و 202.
71. گلی، علی (1390 ). زنان و امنیت در فضاهای عمومی شهری؛ مطالعة موردی پارک آزادی شیراز، جامعه-‌شناسی تاریخی، شماره 143.
72. لهساتی‌‎زاده، عبدالعلی (1391). نقش محرومیت نسبی در افزایش خشونت‌‎های شهری مناطق حاشیه‌‎نشین، فصلنامه مطالعات شهری، سال دوم، شماره سوم، تابستان.
73. ماهرویان، هوشنگ (1377). گسست چیست؟ مجله فرهنگ توسعه، اسفند 1377، شماره 37 و 38.
74. متانی، مهرداد، نقی قلی‌زاده، علی فلاح و احتشام رشیدی (1396). بررسی نقش و کارکرد انواع رسانه‌های جمعی در احساس امنیت اجتماعی شهروندان شهر تهران، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره 11، شماره 38، پاییز 1396.
75. محسن، نیازی، الهام شفایی‌مقدم و یاسمن شادفر (1390). بررسی رابطه بین میزان سرمایه اجتماعی و احساس امنیت اجتماعی در بین زنان مناطق شمال (1 و 2) و جنوب شهر (19 و 20) تهران. جامعه‌شناسی مطالعات جوانان پاییز 1390، دوره 2، شماره3.
76. محسنی تبریزی، علیزضا، سهراب قهرمانی و سجاد یامک (1390). فضاهای بی‌‎دفاع شهری و خشونت مطالعه‌‎ موردی فضاهای بی‎دفاع شهر تهران، مجلۀ جامعه‎شناسی کاربردی، شماره پیاپی 44، زمستان.
77. محسنیان‌‎راد، مهدی (1387). ریشه‌‎های فرهنگی ارتباط در ایران، تهران: نشر چاپار.
78. محمدی، بیوک (1391). عوامل مؤثر در شکل‌‎گیری احساس اجحاف در میان کارمندان دولت، جامعه‌پژوهی فرهنگی، دوره 3، شماره 2، زمستان 1391.
79. محمدی، رحیم (1394). تجدد ایرانی (کوششی در پدیدارشناسی مسئله‌های جامعه و علم)، تهران: تمدن علمی.
80. مصطفوی، فرحناز(1394). نقش رسانه‌ها در امنیت اجتماعی، فصلنامه علمی- تخصصی دانش انتظامی پلیس پایتخت، سال هشتم، شماره 9،پیاپی 14.
81. معیدفر، سعید (1379). تبیین جامعه‌شناختی تقدم مصالح فردی بر مصالح جمعی در ایران، مجموعه مقالات بررسی علل و عوامل تقدم مصالح جمعی بر منافع فردی، تهران: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران.
82. منظمی‌تبار، علیرضا (1379). مشارکت در اداره امور شهرها، تهران: سازمان شهرداری‌های کشور.
83. نادری، حمدالله، محمدعلی جاهد و مهین‎دخت شیرزاده (1389). بررسی رابطه احساس امنیت اجتماعی و سرمایه اجتماعی؛ مطالعه موردی شهر اردبیل. مطالعات امنیت اجتماعی. شماره 21.
84. نوروزی، فیض الله و سارا فولادی سپهر (1388). بررسی احساس امنیت زنان 15 -29 ساله شهر تهران در دو بعد احساس امنیت زنان در محیط خانواده و احساس امنیت در مکان‌های عمومی، فصلنامه راهبرد، شماره 53.
85. نویدنیا، منیژه (1388). امنیت اجتماعی، تهران: نشر پژوهشکده مطالعات راهبردی.
86. هاشمیان‌‎فر، سیدعلی و زهرا سادات کشاورز (1391). بررسی جامعه‎شناختی گستره احساس امنیت اجتماعی در شهر اصفهان، پژوهش‌‎های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، سال اول، شماره 3، پاییز.
87. هایدگر، مارتین (1385). هستی و زمان، ترجمه‌‎ سیاوش جمادی، تهران: انتشارات ققنوس.
88. هایدگر، مارتین (1391). متافیزیک چیست؟ ترجمه سیاوش جمادی، تهران: انتشارات ققنوس، چاپ هفتم.
89. همایون کاتوزیان، محمد‌‎علی (1372). استبداد، دموکراسی و نهضت ملی در ایران، تهران: نشر مرکز.
90. یاور، مجتبی (1395). تبارشناسی گفتمان حکمرانی و تغییر در ایران سده نوزدهم، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
91. یونگ، کارل گوستاو (1365). انسان و سمبول‌‎هایش، ترجمه ابوطالب صارمی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

ب) منابع لاتین

1. Beck, Ulrich (1992). Risk society: towards a new modernity. London, SAGE
2. Beck, Ulrich (2009). World at risk. Cambridge: Polity Press.
3. Buzan, B. G. (1983). People, States & Fear: The National Security Problem in International Relations Rowman & Littlefield Internationa
4. Füredi, F. (2006). Culture of fear revisited: Risk-taking and the morality of low expectation. London: Continuum.
5. Giddens. A. (1991). Modernity and self-identity: self and society in the late modern age. Stanford University Press
6. Gray, J. (1987). The psychology of fear and stress. New York: Cambridge University Press.
7. Masuumani (1993). 'Preface' In Politics of everyday fear (ed) Massumi, B. Minesota University Press.
8. Matthen, M. (1998). Biological universals and the nature of fear. The Journal of Philosophy, 3.
9. Mills, C. W. (1959). The sociological imagination. Oxford: Oxford University Press
10. Shepentokh, V. (2006). Fera in contemporary society: its negative and positive effects Palgrave Macmillan US
11. Williams, R.(1980). "Base and Superstructure in Marxist Cultural Theory." Problems in Materialism and Culture. London: Verso
12. Wilkinson, I. (2001). Anxiety in a risk society. London: Routledhe
13. Galup 2017 emotion reports. https://news.gallup.com/reports/212648/7.aspx#utm_source=opinion&utm_medium=copy&utm_content=20170622